Zniesławienie jako czyn stanowiący przestępstwo zostało uregulowane w art. 212 kk. Rzeczone przestępstwo polega na pomówieniu innej osoby (grupy osób) o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności. Istotą czynu jest spowodowanie poniżenia w opinii publicznej lub narażenia na utratę zaufania skutkującego podważeniem kompetencji tej osoby.
Zgodnie z art. 212 § 1 kk „§ 1. Kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 za pomocą środków masowego komunikowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku (§2).
Dobrem chronionym przez treść art. 212 KK jest cześć, pojmowana jako godność, dobre imię, dobra sława, świadomość własnej wartości, szacunek dla samego siebie, honor, reputacja i duma (zob. uw. przed art. 212, Nb 2). Cześć stanowi moralną wartość, z której jednostka zdaje sobie sprawę (szacunek dla siebie) i której poszanowania ma prawo wymagać od innych (S. Hanausek, Rola, s. 11). Przepis art. 212 KK zapewnia prawnokarną ochronę czci i dobrego imienia człowieka, którą deklaruje Konstytucja RP w art. 47, jako jedną z wolności i praw osobistych (zob. uw. Przed art. 212, Nb 9, tak: komentarz do art. 212 KK red. Stefański 2023, wyd. 6/Sobczak).
W judykaturze podkreślano, że wyróżnia się dwa przejawy dobra osobistego, jakim jest cześć człowieka: cześć zewnętrzną (dobre imię) oraz cześć wewnętrzną (godność osobistą). Cześć zewnętrzna to, mówiąc krótko, opinia, którą o danej osobie mają inni, a cześć wewnętrzna, to poczucie osoby o swojej wartości; oczekiwanie przez nią szacunku od innych. Odpowiednio do tego rozróżnienia różnicuje się naruszenia czci. Wyodrębnia się zniesławienie: naruszenie czci zewnętrznej, dobrego imienia, oraz znieważenie: naruszenie czci wewnętrznej, godności osobistej. W prawie karnym zróżnicowanie to znajduje odzwierciedlenie w statuowaniu przestępstwa zniesławienia (art. 212 KK) i przestępstwa znieważenia (art. 216 KC – o którym pisałam tutaj klik). Do zniesławienia dochodzi w razie przypisania innej osobie takiego postępowania lub takich właściwości, które mogą ją poniżyć w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego do zajmowania określonego stanowiska lub do wykonywania określonego zawodu bądź prowadzenia określonej działalności (tak: komentarz do art. 212 KK red. Stefański 2023, wyd. 6/Sobczak).
Przestępstwo pomówienia może być popełnione jedynie umyślnie, ale zarówno z zamiarem bezpośrednim, jak i ewentualnym. Sprawca czynu musi chcieć pomówić pokrzywdzonego, albo przewidując taką możliwość, na to się godzi.
Przestępstwo zniesławienia może być popełnione wyłącznie przez pomówienie pokrzywdzonego wobec innej osoby. Konieczne jest więc, aby informacje o postępowaniu lub właściwościach, które mogą poniżyć jakąś osobę w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności, zostały przekazane innym osobom niż ta, której te wiadomości dotyczą. Nie można bowiem mówić o pomówieniu, gdy jedynym odbiorcą treści jest podmiot, którego zarzut dotyczy.
Na koniec podkreślenia wymaga fakt, że nie stanowi zniesławienia dozwolona krytyka postępowania lub właściwości jakiejś osoby, dokonywana w ramach recenzji, polemik publicystycznych oraz w opiniach i charakterystykach służbowych.
W orzecznictwie akcentuje się to, że krytyka zmierzająca do poprawy rzeczywistości nie jest działaniem bezprawnym nawet mimo nadmiernej ekspresyjności opisu i ujemnej oceny, a także zbytniej ostrości sformułowań i argumentów, jeżeli jest to uzasadnione znaczeniem poruszonych problemów (wyr. SDN z 28.11.1990 r., I CR 436/90, Legalis).
Jednocześnie w judykaturze podkreśla się, że prawo do informacji i wolność słowa oraz prawo do krytyki podmiotów publicznych „ma swoje granice”, co oznacza, że sądy powinny piętnować oceny skrajnie nierzetelne i bezpodstawne, które nie wnoszą jakichkolwiek wartości do dyskursu publicznego, również wyrażone przez nieuprawnione interpretacje i sugestie. Zauważono, że prawo do krytyki, nawet jeśli dotyczy osoby pełniącej funkcje publiczne, nie daje podstaw do bezkarnego naruszania dóbr osobistych, podkreślając, że krytyka winna być weryfikowalna w kategoriach prawdy i fałszu. Jednak nie tylko potwierdzenie zarzutów, ale również rodzaj naruszonych w ten sposób wartości ma znaczenie przy ocenie adekwatność i proporcjonalności środków krytyki (wyr. SA w Szczecinie z 8.11. 2018 r., I ACa 505/18, Legalis, tak: komentarz do art. 212 KK red. Stefański 2023, wyd. 6/Sobczak).
Przestępstwo zniesławienia z art. 212 § 1 i 2 KK jest przestępstwem formalnym (bezskutkowym). Dla dokonania tego przestępstwa nie jest wymagane zaistnienie skutku w postaci poniżenia pokrzywdzonego w opinii publicznej lub utraty przez niego zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności – wystarczy stwierdzenie, że zniesławiająca wypowiedź mogła taki skutek wywołać (J. Raglewski, w: A. Zoll, KK. Komentarz. Część szczególna, t. 2, 2006, s. 785; J. Wojciechowski, w: A. Wąsek, R. Zawłocki, KK. Komentarz. Część szczególna, t. 1, 2010, s. 1312).
Zniesławienie a znieważenie – różnice
Różnice między przestępstwem zniesławienia a przestępstwem zniewagi polegają po pierwsze na tym, że zniewaga może dotyczyć konkretnego człowieka, natomiast pomówienie także grupy osób, instytucji, osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej. Po drugie, zniewaga polega na obraźliwym zachowaniu, najczęściej na użyciu słów obelżywych. Zachowanie to i obelżywe słowa mogą, ale nie muszą zawierać zarzutów. Pomówienie natomiast zawiera określoną treść, w której sformułowany został zarzut wobec innej osoby. Po trzecie, zniewaga może nastąpić w formie gestu bądź wizerunku, natomiast pomówienie powinno stanowić określoną wypowiedź pisemną lub ustną, zawierającą określone zarzuty. Po czwarte, zniewaga musi być skierowana bezpośrednio lub pośrednio do osoby znieważonej, pomówienie – zwłaszcza publiczne – musi być skierowane do innej osoby niż ta, której dotyczy (J. Wojciechowski, w: A. Wąsek, R. Zawłocki, KK. Komentarz. Część szczególna, t. 1, 2010, s. 1345, tak: komentarz do art. 216 KK red. Stefański 2023, wyd. 6/Sobczak).