I. Czym jest zachowek?
Zgodnie z art. 991 § 1 kodeksu cywilnego (dalej „KC”) zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się:
– jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym,
– w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.
Tym samym prawo do zachowku służy w pierwszej kolejności dzieciom (przysposobionym) i małżonkowi. W dalszej kolejności prawo do zachowku uzyskują obok małżonka wnukowie spadkodawcy, a później ewentualnie dalsi zstępni. W braku zstępnych prawo do zachowku służy rodzicom spadkodawcy.
Uprawnienie do zachowku jest niezależne od tego, czy uprawniony jest spadkobiercą ustawowym lub testamentowym, zapisobiercą czy obdarowanym.
II. Wielkość zachowku – jak go ustalić?
1). należy określić ułamek stanowiący podstawę do obliczania zachowku, a zatem czy uprawnionemu przysługuje 3/4 udziału (trwała niezdolność do pracy, małoletni) czy też 1/2 udziału spadkowego (pozostali).
2). następnie należy ustalić substrat zachowku tj. stan czysty spadku wraz z doliczonymi darowiznami (zliczamy aktywa pomniejszone o ewentualne pasywa spadku i darowizny, o których będzie mowa jeszcze poniżej). Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się długów z tytułu zapisów zwykłych i poleceń (art. 993 KC), ale uwzględnia się zobowiązania podatkowe spadkodawcy. Obliczanie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu. Dla ustalenia wartości spadku miarodajne są ceny rynkowe.
3). w dalszej kolejności należy pomnożyć substrat zachowku przez ułamek, o którym mowa w pkt 1. Uzyskany iloczyn stanowi zachowek. Ponadto w celu ustalenia wielkości roszczenia o świadczenie pieniężne potrzebne do uzupełnienia zachowku, odejmuje się od zachowku wielkość określonych korzyści uzyskanych przez uprawnionego (lub jego wstępnych).
Pamiętać należy, że podstawa obliczania zachowku może być inna dla każdego uprawnionego.
III. Darowizny a zachowek
Na zachowek uprawnionego należy zaliczyć wartość otrzymanych przez niego oraz – jeśli jest dalszym zstępnym spadkodawcy – jego wstępnych: darowizn, zapisów windykacyjnych i zapisów zwykłych oraz czystą wartość odziedziczonego spadku. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Ułudnym rozwiązaniem mającym na celu uniknięcie w przyszłości konieczności zapłaty zachowku, jest dokonanie za życia spadkodawcy darowizny wszystkich wartościowych rzeczy wchodzących w skład jego majątku. Dokonanie darowizny za życia spadkodawcy nie chroni przed roszczeniem o zachowek. W przypadku, gdy spadek wskutek uprzednich darowizn był pusty i niemożliwe jest uzyskanie zachowku od spadkobierców uprawniony do zachowku może wystąpić do obdarowanego z żądaniem tzw. uzupełnienia zachowku.
Po określeniu czystej wartości spadku zlicza się także wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę, bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku (art. 995 kc).
Pewne jednak darowizny zostały wyłączone od doliczania. I tak zgodnie z art. 994 § 1 KC przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Co jednak ważne niemożność doliczania do spadku po upływie dziesięciu lat, licząc wstecz od śmierci spadkodawcy, dotyczy tylko darowizn, które dokonane były na rzecz osób obcych, nie będących ani spadkobiercami, ani uprawnionymi do zachowku”. A contrario należy przyjąć, iż podlegają zaliczeniu darowizny uczynione na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku bez względu na datę ich dokonania (tak: komentarz do art. 994 KC red. Osajda 2021, wyd. 28/P. Księżak, Legalis).
Ponadto przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
Poza tym przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, to właśnie od obdarowanego, z wyłączeniem darowizn wskazanych powyżej, może żądać sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny (art. 1000 KC).
IV. Przedawnienie zachowku
Zgodnie z art. 1007 § 1 KC roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Z kolei roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku (§ 2 KC).